Türk—Osmanlı ordusunun ve donanmasının «Efvah-i nariyye» denilen top, tüfenk ve tabanca gibi yanar ağızlı silâhlarının barutları yurt içinde yapılırdı. İmparatorluğun bir çok yerlerinde BARUTHANE’ler, KALHANE’ler, GÜHERÇİLE OCAK’ları vardı.
Batı Türkçesinde madenleri tasfiye etmeye, süzmeye, ayıklamaya (Kal) ve bu işi yapan yerlere (Kalhane) derler. Bu iş çok kere ateşle eritmek, ısıtmak suretiyle yapıldığı için Arapçada aynı anlama gelen ( ıs = Kaly ) kelimesi Türk Selikasına uydurularak (Kal) yapılmıştır. Hüseyin Kâzım bey merhum (Kal) kelimesinin hangi dilden olduğunu tesbit edememiştir. Ahmed Vefik Paşa bunu çok güzel açıklamıştır :
«Kal : Maden tesfiyesi için izabe ve pişirip kaly etmek, istesfa, altun ve gümüşü halita mağşuşundan ve cüruf’dan ayırmak» kal işini yapanlara (Kalci) derler.
DARPHANE’lerde, SİMKEŞHANE’lerde ve BARUTHANE’lerde Kalci-ler bulunurdu. GÜHERÇİLE’yi tasfiye edenlere de Kalcı denirdi.
KONYA, KAYSERÎYE, NİĞDE ovalarında toplu bir ifade ile KARAMAN eyaletinde çoraklık çoktur. Güherçile de çoraklıklarda bulunur. Çoraklıklardan güherçileyi toplayarak bunları muazzam kazanlarda tasfiye ederlerdi. ASLIM’da RUZBE HANI (Horuslu han) yanında ve civarında bir çok güherçile tasfiyehaneleri vardı. Ben bunları gördüm. Tasfiyehaneler birer tepecik halinde görünürdü.
Çorağı ilk elden tasfiye edenlere de Çorakçı denirdi. Kabaca tasfiye edilen güherçileler daha mükemmel süzme aletleri ve makineleri bulunan güherçile Kalhanelerinde bir daha tasfiye edildikten sonra bunlar sandıklara konarak Baruthanelere gönderilirdi. KARAMÂN eyaleti topraklarında bir çok Kalhane vardı. (70) sene kadar evvel KONYA ve KAYSERÎYE Kalhaneleri mühim miktarda güherçile istihsal ederler ve İSTANBUL BARUT-HANESİ’ne gönderirlerdi. 1315 H. 1897 M. yıllarında KONYA GÜHERÇİLE KALHANESİ bir alay emininin idaresinde idi.
Karaman oğullarının son zamanlarında toplan vardı. 736 H. yılında yapılan NİĞDE’de SUNGUR BEY CÂMİl’nin bir kitabesinde güherçile resminden bahsedilmektedir. Ama KONYA BARUTHANESİ’nin tarihini Karaman oğulları devrine kadar çıkartmak için henüz elimize bir vesika geçmedi.
OsmanlIların ateşli boruları, top, tüfek ve tabancaları çoğaldıktan sonra bütün KARAMAN eyaleti Kalhaneleri gibi KONYA’daki Kalhane muntazaman çalışıyordu. Baruthane 1298 H. 1880 M. yılında temamen yanmıştı. II. Sultan Abdülhamid tarafından 1301 H. 1883 M. yılında yeniden yaptırıldığı, kapısı üstündeki şu kitabeden anlaşılmaktadır :
Son mısraın noktalı harfleri Ebced hesabına vurulunca 1301 rakamı çıkar ki bu altma da yazılmıştır. Kapının üstündeki tuğra harf inkılâbından sonra kazınarak yok edilmiştir.
İkinci meşrutiyetten sonra 1337 H. 1918 M. yılında Kalhaneye bir siyah barut imalâthanesi ilâve edildiğini de kapısı üzerindeki şu ikinci^kitabeden öğreniyoruz : Baruthane, 1298 yılma kadar Ermeni mültezimler tarafından idare ediliyordu. 1301 H. yılından sonra TOPHANE MÜŞİRLÎĞÎ’ne bağlanmış ve askerî idareye geçmiştir. Biz bu satırları yazarken askerî idarede idi (1). Birinci cihan savaşından sonra Mütareke yıllarında burası İnhisarlar (Tekel) idaresine bırakılmış ve 15 sene kadar muattal kalmıştır. 1935 yılında tekrar askerî fabrikalar idaresine geçmiştir. KAYSERÎ’de de böyle bir güher-çile fabrikası vardı.
KONYA güherçile fabrikasında 180 bin kilo kadar güherçile vardı. 50 bin kilosu tasfiye edilmiş idi. Geri kalanlarda tasfiye edildikten sonra KÜÇÜK YOZGAT fabrikasına gönderilmiştir. Toplanan mallar Maliye hâzinesi hesabına devredilmiştir. Fabrikanın Müdürü emekli Miralay (Albay) Şekip Stî fabrikayı gezdirerek bize şu bilgiyi verdi :
«Güherçile yaz mevsiminde toplanır. İse Haziranın sonunda başlanır. Kânun aylarına kadar devam eder. Güherçileyi toprağın yüzünden çorakçı tacirler toplarlar. Şimdi 60 kadar güherçile ocağı vardır.Güherçile iki çeşit-dır : Ham güherçile, uf güherçile.. Senede ortalama 300 bin kilo kadar güherçile toplanır. Bazı yıllar bu 500 bin kiloya kadar çıkar. Kilosu her sene değilir, l’ıatlarda rayice göre değilir. Birinci Cihan harbinden evvel 100 de yüz ayarındaki gühcrçilenin kilosu 3 kuruşa alınırdı. Fiyatlar yavaş yavaş yükseldi. Burada imalât başlayınca 20 kuruşa satın alındı. Zamanla bu fiat 25 kuruşa yükselmiş, şimdi 100 kuruştur.
«Güherçile toprak sathından toplanır. Sonra sürgü teknelerine konarak üstlerine su dökülür. Sürgülerin altlarında kamıştan iskaralar vardır. Bu teknelerden »üzülen sular kaynama kazınma bir tulumba ile «uyu tebahhur ettikten sonra koyulan şerbet kıtını soğutma olukları denilen oluklara nakledilir. Burada hatıl olan teret’ubat ham gûherçiledir. 10 amele ile bir günde 1500 kilo güherçile çıkarılır.
«Tasfiyehanede 9 kazan vardır. Ham güherçile yarı yarıya su ile kazanlara konur. Burada en aşağı beş saat kaynar, sonra oluklarla taş bir havuza akıtılır. Burada teressubat yapar. Sonra bu teressübat mail satıhlar üzerindeki tahtalara alınır, suları süzülür bembeyaz bir mahsul elde edilir. Güherçile bundan sonra her gün bir, büyük tekneye nakledilir, burada bol su ile yıkanır. Ecnebi maddeler akıtılır. Burada altı tekne vardır. Birisi dolar, birisi boşalır. Sonra bunlar çuvallara doldurulur.
«Saf güherçile boyacılıkta ve eczacılıkta kullanılır. Kilosu bugünkü piyasaya göre 150 kuruşa mal olur.
«Güherçile iki çeşittir : Birisi sodalı, birisi potaslıdır. Bizimkiler potas-lıdır. Kara barut, sodalısı ile dumansız barut yapılır. Sodalı güherçile kolay elde edilir..»
Müdürün söyledikleri bitti. Biz fabrikada depolarda keten helvası gibi bembeyaz güherçileler gördük. Güherçile bu halde iken kibrit çalınsa hafif hafif yanar.Tarihi Güherçile Fabrikası ve Baruthane 1958 yılında belediye tarafından istimi&k edilmiş yıktırılarak yerine Sebze Hali yapılmıştır. Kitabelerini Mevlana müzesinde gördüm.
