DEHLEVÎ
Hindistan’da yetişen Çeştiyye evliyâsının büyüklerinden. İsmi Muhammed olup, babasının ismi ise Nasîreddîn Câfer’dir. Aslen Mekkeli olup seyyiddir. Mekkeli olduğu için Mekkî, seyyid olduğu için Hüseynî, Çeştiyye yolunun büyüklerinden olduğu için Çeştî ve Dehlî’de yetişip orada vefât ettiği için de Dehlevî nisbetleri ile tanınmış ve daha çok Dehlevî diye meşhur olmuştur. Dedeleri Mekke-i mükerreme şerîflerinden idi. Oradan Dehli’ye göç ederek Serhend’e yerleştiler. Dehlevî Muhammed’in doğum târihi bilinmemektedir.
Dehlevî, Dehli şehrinde yaşayıp yetişti. Çerâğ-ı Dehlevî Nasîruddîn Mahmûd’un sohbetlerinde kemâle geldi. Bu zâtın en büyük talebelerinden ve halîfelerinden oldu. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derecelere kavuştu. Seyyid Muhammed Dehlevî 1486 (H.891) senesinde Dehli’de vefât etti. Vefâtında yüz yaşını geçmiş idi. Serhend’de bulunan türbesi tanınıp ziyâret edilmektedir.
Muhammed Dehlevî kİymetli eserler yazmİŞ olup bâzİlarİ Şunlardİr: 1) Bahr-ul-Me’ânî: 1421 ve 1422 yİllarİ arasİnda Melik Mahmûd’a yazdİ?İ mektuplardan meydana gelen bu eserinde, aklİn ŞaŞİp kalaca?İndan ve tasavvufun ince ve derin mânâlarİndan bahseder. Bu eserinde, Dekâik-ul-Me’ânive Hakâik-ul-Me’âni isimlerinde kitaplar yazaca?İnİ da bildirmekte ise de, bunlarİ yazİp yazmadİ?İ tesbit edilememiŞtir. 2) Bahr-ul-Ensâb: Eserde seyyid ve Şerîflerin Resûlullah efendimize kadar olan neseb (soy) silsilesini bildirmekte, bu arada kendi baba ve dedelerinin isimlerini de zikretmektedir. 3) Penç Nikat (BeŞ Nükte).
Bahr-ul-Me’ânî adlİ eserdeki kelimeler, Kur’ân-İ kerîmin açİklamasİdİr. Onun için çok kİymetlidir. O bu eserle ilgili olarak; eseri yazarken rüyâmda Kuba Mescidinde, Resûlullah efendimiz ile Eshâb-İ kirâmİn hepsini ve hocama kadar gelen bütün büyük velîleri gördüm. Peygamber efendimiz bana; “Ey o?lum! Bahr-ul-Me’âni’yi getir.” buyurdu. Ben yazdİklarİmİ verdim. Gözden geçirdi ve Allahü teâlâya hamd edip; “Allahü teâlâ ilmini artİrsİn.” buyurduktan sonra Farsça olarak; “Ey Eshâbİm! Bu Bahr-ul-Me’ânî’nin müellifi öyle birisidir ki, bütün Kur’ân-İ kerîmin mânâlarİnİ beyân ediyor. Eğer bütün yeryüzünde ilim kalkmış, ilimden bir yaprak bile kalmamış olsa bu şahıs, kalemi eline alıp, bütün ilimleri ezberden yazabilirdi.” buyurdular. Sonra kitabı hazret-i Ali’ye verdiler. O da mütâlaa ettikten sonra Hasan-ı Basrî’ye verdi. O da Hâce Abdülvâhid bin Zeyd’e verdi. Şeyh Nasîruddîn Mahmûd’a gelinceye kadar herkes birbirine verdi.” demektedir.
Yine bu eserde; ebdâl, evtâd, aktâb, efrâd diye bilinen evliyâullah ile diğer Allah adamlarının sayıları, isimleri, mertebeleri, zikirleri, ömürleri, halleri ve kısımları gâyet açık ve geniş olarak anlatılmıştır. Kendisi; “Bu zâtlar ile ayrı ayrı görüştüm. Herbirinden çok faydalar elde ettim. Hepsinin makamlarını, mertebelerini de müşâhede ettim.” demiştir.
Velîlik üzerine efrâdlarla ilgili olarak sorulduğunda: “Ey dostum! “efrâd” denilenlerin adedi belli değildir. Sayıları pek çoktur. Bunlar, insanların gözlerinden saklıdırlar. Onları ancak kutb-ı medâr denilen büyükler ve kutublardan da bâzısı bilir ve görür.” buyurdu.
KAYNAKLAR
1) Esmâ-ül-Müellifîn; c.2, s.214
2) Îzâh-ul-Meknûn; c.1, s.166
3) Ahbâr-ul-Ahyâr; s.142
4) Persian Literature; c.1, s.183
5) Hazînet-ül-Asfiyâ; c.1, s.402
6) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.11, s.338
