Mescid; Kasım kalfadan Şeyh Vefâ yoluyla Merama giderken yolun solunda ve Cemel Ali Türbesinin güney doğusundadır. önünden Şehir ırmağı akar. Mabedin altı taş, üstü zikzaklı bir şekilde tuğla ile yapılmıştır. Tek sağır kubbesinin üstünde tuğladan çıkıntı şeklinde süsler görülür. Mâbedden kıble tarafa üç, soluna ve şimâl tarafına birer pençere açılır. Kubbenin dört köşesinde yarım kubbe şeklinde askılar vardır. Mescid, iyi muhafaza edilmesi lâzımgelen bir tarih yadigârıdır. Son zamanlarda Kavruğun Halil efendi tamir ettirmiştir.
Mâbedin hiç bir yerinde yapanı, yaptıranı ve yapıldığı tarihi göste-111 bir kitabe yoktur.
Bu mescidi de ittisalindeki MUALLÎMHANE gibi Ceme! Ali Yaptırmıştı. Cemel Ali; Mevlâna Celâl-ed-din-i Rumi’nin muasırlarından idi. Rivayete göre Mevlâna’ya karşı derin bir saygısı vardı. Bu saygının bir tezahürü olarak Mevlâna’yı çocukluğunda sırtına aldığı için kendisi (DEVE) anlamına gelen (CEMEL) ile şöhretlenmiştir (1).
ANKARA Vakıflar Umum Müdürlüğünde bulunan 552 numaralı defterde bu zate (Hoca Ali) denildiğini de görüyoruz. Burada Gümenas değir-menininde hissesi olduğu da tasrih ediliyor.
Cemel Ali Manzumesine sonradan Turud isminde bir zât Muallim ve imam tayin olunduğu, bundan sonra mâmure uzun yıllar burada vazife gören bu Turufun adına nisbet edildiği zannediliyordu. Hulbuki semtin adı olan TURUT çok eskidir. Mevlâna zaman zaman Turut bağlarında istirahat ederdi.
Kayıdlardaki ya Şeyh-i Turud şeklinde okunacak ve yahut Turut adlı bir zatın buraya tayin edilmiş olması gibi bir tesadüfü kabul etmek lâzımdır. Şeyh Turut KADIN HANI‘ndaki türbesinde gömülüdür. Turgut Oğullarından Ömer bey İbn-İ Hüseyin bey 827 H. 1423 M. yılında türbe civarına bir zâviye yaptırmış ve Said ilinin Hatun karyesi denilen Kadınhan köyünü bu zâviyeye vakfetmiştir. KONYA vakıflar müdürlüğünde bulunan 2 numaralı defterde bu zâviyenin 827 yılı Rebi’ul evvelinin ortalarında tanzim edilmiş vakfiyesinin bir sureti kayıdlıdır.
Ömer bey vakfiyesinde; zâviyenin Şeyhlik, mütevellilik ve Nazırlığını da Şeyh Turut Oğullarından Turhan ve Durmuş’a ve bunların iyi ve sâlih erkek evlâdlarına şart koşmuştur.
Ömer bey; Kadınhanı karyesinden başka Zengicekde (Emir yeri) diye Meşhur Tarlalarını. Orta viran Akçalar çiftliklerini, Akşehrin köyündeki kendi adıyla anılan değirmenini de bu zâviyeye konup göçenlere vakfetmiştir. Aynı defterin 390 mcı sahifesindeki 1261 tarihli bir ilâmda bu zâviye (Hatun Hanı derbendinde Turgut oğlu Ömer bey zâviyesi) şeklinde geçmektedir.
Mevlâna’nm mektuplarında geçen Hoca Ali’nin Cemel Ali olduğunu tahmin ediyoruz. (2)
(1) Sefine-i Nefise-i Mevleviyan S. 215
(2) Mektubat-ı Mevlâna 560. 53 üncü Mektub
