Mescid; BEYHEKÎM MAHALLESΑnde Yaka ve Zindankale yolu üzerinde köşe başındadır. Karşısındaki meydanda 12/Mayıs/1341 de yapılan bir çeşme vardır. Mâbed temamen tuğla ile yapılmıştır. Üstünü örten tek ve sağır kubbe son zamanlarda çimento ile sıvanmıştır. Sağ tarafında bir, kıble tarafında altlı üstlü iki penceresi vardır. Kapısı kırmızı ve mavi damarlı kıymetli bir taşla sövelenmiştir. Kapının üstünde başka bir mimarî eserden nakledildiği anlaşılan kabartmalı ve oymalı bir firiz vardır. Üstündeki mermer taşda da bozuk bir Selçuk sülüsü ile ve bozuk bir imlâ ile yazılan dört satırlık arapça yazısı bulunmaktadır.
Kitabenin yazısı ŞEYH ALAMAN ZÂVİYE kitabesinin yazısına benzemektedir. Kitabede inşa tarihi gibi yaptıranın adı da yoktur. Yalnız bunun mescid kitabesi olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Zamanın hükümdarının ünvanı da kitabede zikredilmiştir. Selçuk tarihinde üç Sultan Alâ-ed-din vardır. Kitabede bunların hangisi olduğu tasrih edilmemiştir. Mutlak anılan bir şeyin kemaline masruf olacağı şeklinde kaideleşen bir söze dayanarak bunun I. Alâ-ed-din Keykubad olduğunu kabul etmemiz lâzımdır. O devirde yaşayan bir adam kısa bir kitabede ancak böyle yazılabilirdi. Eğer Mescid İkinci ve üçüncü Alâ-ed-din zamanlarında yapılsaydı mutlaka hükümdarın babasının adı da zikredilirdi.
Burasının bir zâviye olmadığını da üstündeki hükümdar ünvanmdan öğreniyoruz. Çünkü zâviyelerde Meselâ HOCA FAKIH, ŞEYH ALAMAN ve SADR-ED-DİN’İ KONEVÎ ZÂVÎYELERÎ’nde hükümdarın adı zikredil-memiştir. Yalnız son vakıf kayıdlarmda burası ( Tekke maa Mescid ) şeklinde geçer. Mâbedin kapısından girince sonradan açılan bir kapıdan ahşap örtülü kerpiç di varlı iki pençereli bir türbeye geçilir. Burada âdi çamurla sıvanmış iki sanduka vardır. Türbenin hiç bir yerinde bu ölülerin hüviyetlerini ve ölüm yıllarını aydınlatan hiç bir kitabe yoktur.
Mâbedin hiç bir yerinde çini yoktur, mihrabı tam kıbleye gelecek şekilde yapılmamıştır. Sonradan âdi taşlarla ve kıbleye doğru bir mihrap uydurulmuştur. Eğer mâbedin üstündeki kitabe başka bir yerden nakledilme-mişse bu bize binanın mescid olmak için değil başka bir maksatla yapıldığını göstermiye kâfidir. Bununla beraber 1006 H. 1597 M. yılında yazılan ve bir nüshası KONYA müzesi kütüphanesinde 5/20 D. numarada kayıdlı bulunan ( Rağaib-ül-menakıb ) adlı Şeyh Sadr-ed-dinl Konevî hakkında yazılan bir kitabda şöyle bir hikâye vardır : Sadr-ed-dinM Konevî’nin oğlu Sa’d-üd-din Çelebi hergün hocası Şeyh Sadaka’nın MUSALLA’daki evine ders almıya gider, gelirmiş, yolunun üzerindeki ZEVLE SULTAN MESClDÎ de yeni yapılıyormuş — Kitabın dilile —« bir gün hoca Şeyh Sadakadan hanelerine varıp gelirken tarik üstünde dahil-i Konyada hisar önünde zevle mescidi dimekle arif nam mescid-i şerifin binasına iptida etmişlerdi.
İki zira miktarı irtifa bulmuş iken çelebi merhum bina-i mezkûru görüp tebessüm ve hadimlerine tekellüm edip demişler ki ne acep bu bina-i mükellef kıbleden mihrabı muharref ve münharif başlamış demiş. Mimar başı buna itiraz edince Sa’d-ed-din çelebi bir kerametle mimar başına ve ustalara kıbleyi gösterivermiş. Mimar başı hatasını anlayınca Mâbede sonradan bir mihrab uydurmuş. Sa’deddin Çelebi irken irmenin ve kemalin en yüksek derecesine birden vararak keramet göstermenin kurbanı olarak Şeyh Sadakanın ve babasının dualarıyla ölmüş ve Hocasının evinin içine gömülmüştür.
347 (1) yıl önce yazılan bir kitabda yer alan bu hikâye bize binanm hiç olmazsa 3,5 asırdanberi mescid olarak kullanıldığını göstermesi bakımından fevkalâde mühimdir.
Sa’d-ed-din Çelebi’nin ölüm tarihini bilmiyoruz. Eğer bilseydik mâbedin inşa edildiği iddia olunan tarihi aşağı yukarı tesbite imkânı hasıl olurdu.
I. Alâ-eddin Keykubad 616 H. 1219 M. den 634 H. 1236 M. yılına kadar hükümdarlık etmişti. Şu halde mescidin 1219 la 1236 yılları arasında yapılmış olduğunu kabul etmek lâzımdır.
(1) Bu tetkik 1944 yılında yapılmıştır.
